Η τέχνη την εποχή του κορονοϊού

Στον πόλεμο των κόσμων, το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Χ. Τζ. Γουέλς, οι ιοί έσωσαν την ανθρωπότητα από μια εξωγήινη απειλή. Σήμερα στην πραγματικότητα μπορεί να «σώσουν» την τέχνη…

Οι πανδημίες είναι γνωστό ότι μπορούν να αποσυντονίσουν μια ολόκληρη κοινωνία. Οι καλλιτέχνες είναι, ωστόσο, πιο αποτελεσματικοί σε ό,τι αφορά τη δημιουργία της τέχνης τους κάτω από επικίνδυνες και δύσκολες συνθήκες. Δημιουργούν σε συνθήκες φτώχειας, κάτω από ολοκληρωτικά καθεστώτα, στη φυλακή, στο περιθώριο ή στην απομόνωση, όπως σήμερα καλή ώρα. Όταν τα νέα για την πανδημία άρχισαν να διαδίδονται και η καθημερινότητά μας άλλαξε, ίσως κάποιοι καλλιτέχνες να άρχισαν να εμπνέονται το επόμενο τους δημιούργημα. Όπως και να έχει καθ ‘όλη τη διάρκεια της ιστορίας, η τέχνη συνέχισε να δημιουργείται και να καταναλώνεται σε περιόδους πλημμυρών, καταστροφών ή και παγκόσμιων κρίσεων υγείας, όπως αυτή. Έτσι η τέχνη θα συνεχίσει και τώρα. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Τι είδους τέχνη έχει δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια αυτής της πανδημίας; Μέχρι να το απαντήσει η ιστορία ας δούμε τι έγινε στο παρελθόν με τους καλλιτέχνες και ποια ήταν η απάντησή τους στις κρίσεις της εποχής τους…

Στο Δεκαήμερα του Βοκκάκιου, μια ομάδα γυναικών και τριών ανδρών, έφυγαν από τη Φλωρεντία για να ξεφύγουν από την πανούκλα του 1348. Προσπαθώντας να προστατεύσουν τους εαυτούς τους μένουν μέσα σε ένα ανάκτορο και κάθε ένας από αυτούς μένει ξύπνος τη νύχτα λέγοντας μια ιστορία. Ο Βοκκάκιος ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε την αφηγηματική πλαισίωση, μια αφηγηματική τεχνική με την οποία μια ιστορία περιβάλλεται από μια δευτερεύουσα ιστορία. Οι ιστορίες που απαγγέλθηκαν το βράδυ ήταν πνευματώδεις και προκλητικές.

Δεν ήταν ιστορίες για την πανούκλα, αλλά για την ανθρωπότητα με όλες τις απογοητευτικές στιγμές ή τις χαρές της. Χρησιμοποίησαν την αφήγηση ως τρόπο να μείνουν ζωντανοί.Είναι κάτι παρόμοιο με ο,τι συμβαίνει και σήμερα όπου λόγω πανδημίας, οι άνθρωποι σε πολλές χώρες συνδέθηκαν με το διαδίκτυο για να αγοράσουν στοίβες βιβλίων.Παραμύθια, ιστορίες φρίκης ή γενναιότητας που δίνουν κουράγιο στις δύσκολες στιγμές.

Από τότε που ξεκίνησε η καραντίνα, οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έκαναν live streams στο Instagram για να επικοινωνούν τις ιστορίες που είχαν να πουν ή τα τραγούδια τους.Αναπαράγουν ποιήματα, μαγειρεύουν, παίζουν μουσική και διασκεδάζουν με οποιονδήποτε τρόπο μπορούν.Επειδή η ανάγκη να ακούσεις ιστορίες είναι τόσο δυνατή όσο να τις εκφράσεις.

Κάθε μέρα αφήγησης στο Δεκαήμερο τελειώνει με ένα τραγούδι που εκτελείται από έναν από τους χαρακτήρες του έργου. Νέες μορφές κοσμικής μουσικής προέκυψαν από την πανώλη του 14ου αιώνα. Ο ποιητής Guillaume de Machaut από τη Γαλλία άρχισε να δημιουργεί τα ποιήματά του και  να συνθέτει και τη μουσική τους με άλλα λόγια να τα μελοποιεί  καθώς ήταν ποιητής και συνθέτης. Και μέχρι το 1365, η μπαλάντα είχε γίνει μια από τις πιο δημοφιλείς μορφές κοσμικής τέχνης. Ο Μασώ σύμφωνα με τη Wikipedia συνέθεσε σε ένα ευρύ φάσμα υφών και μορφών. Είναι μέρος του μουσικού κινήματος που είναι γνωστό ως ars nova. Ο Μασώ βοήθησε να αναπτυχθούν οι μορφές τα μοτέτα και τα κοσμικά τραγούδια (Ροντώ Βιρελάι και Μπαλάντα.).

Κατά τη διάρκεια της πανούκλας, υπήρχαν περιπλανώμενοι καλλιτέχνες που τραγουδούσαν δυνατά τραγούδια. Οι Λιτανείες, δηλαδή οι περιφορές με ταυτόχρονη παράκληση στο θεό, έγιναν πολύ δημοφιλείς και δημιούργησαν την αίσθηση του «ανήκειν» σε μια αρραγή κοινότητα απέναντι στην κοινωνική ρήξη που προκάλεσε μια πανδημία.

Είναι αρκετά ενδιαφέρον ότι τότε στο Μιλάνο, όπου ο κίνδυνος της μόλυνσης ήταν υψηλός μέσα στις εκκλησίες, οι πιστοί απήγγειλαν ιερά τραγούδια από τα ανοιχτά παράθυρα και τις πόρτες τους.Ένα παρόμοιο φαινόμενο συνέβη και πρόσφατα στην Ιταλία, όταν οι κάτοικοι σε καραντίνα πήγαν στα μπαλκόνια τους για να παίξουν όργανα και να τραγουδήσουν μαζί.Έπαιζαν από ακορντεόν, βιολί, κιθάρα μέχρι και φλάουτο.

Παλιά, λοιπόν, υπήρξαν καλλιτέχνες που χρησιμοποίησαν την απομόνωση της πανούκλας προς όφελός τους για να βυθιστούν στα δικά τους έργα.Ο Σαίξπηρ ήταν ένα λαμπρό παράδειγμα από την άποψη αυτή.

Όταν ο Σαίξπηρ ήταν μωρό, η αρρώστια έπληξε την πόλη, έχοντας ήδη σκοτώσει τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια του. Θεωρείται ότι η έκθεση του Σαίξπηρ στην πανούκλα ως βρέφος τον έκανε να αναπτύξει αντισώματα. Ποιος μπορεί να πει αν αυτό είναι αλήθεια; Σίγουρο είναι ότι επέζησε από τέσσερα μεγάλα ξεσπάσματα της πανδημίας που ήταν αρκετά σοβαρά για να κλείσουν τα θέατρα.

Όταν, λοιπόν, η μάστιγα αυτή έκλεισε τα θέατρα, αναγκάζοντάς τον να μείνει μακριά από το χώρο της παραγωγής, ο Σαίξπηρ έγραψε τον βασιλιά Λιρ, το Αντώνιο και Κλεοπάτρα και τον Μακμπεθ. Αυτά είναι αριστουργήματα, τα οποία αγγίζουν τη σφαίρα της ανθρώπινης μοναξιάς.

Ο Αριστοτέλης στην ποιητική υποστηρίζει ότι το έλεος και ο φόβος στην τραγωδία έχει ως αποτέλεσμα να φοβόμαστε και λυπόμαστε λιγότερο, όταν τα ίδια γεγονότα συμβαίνουν στην πραγματική ζωή. Αυτό ίσως εξηγεί γιατί έγινε τόσο δημοφιλής η ταινία Contagion του Steven Soderbergh.Το είδα ξανά και πρέπει να ομολογήσω ότι και εγώ τη βρήκα ανακουφιστική.

Η τραγική φιγούρα του Αγίου Σεβαστιανού (Σαιν Σεμπαστιάν), που ήταν δεμένος σε ένα δέντρο και διάτρητος από τα βέλη των Ρωμαίων, τον συνέβαλε στο να θεωρείται ο πολιούχος άγιος που προστάτευε από την πανώλη και διώκτης των επιδημιών.Κατά τη διάρκεια των ετών της πανώλης, ζωγραφικοί πίνακες που τον απεικόνιζαν δημιουργήθηκαν σε όλη την Ευρώπη.

Υπάρχει μια διάσημη φωτογραφία από τον καλλιτέχνη David Wojnarowicz, ο οποίος διαγνώστηκε θετικός στο HIV το 1987, όπου το στόμα του είναι ραμμένο  με παχύ νήμα, το οποίο συμβολίζει τη λογοκρισία που αντιμετώπιζε, γεγονός που θυμίζει τα πάθη του Αγίου Σεβαστιανού.

Ενώ ο περισσότερος κόσμος ήθελε τα άτομα με τη νόσο να εξαφανιστούν από προσώπου γης οι καλλιτέχνες με AIDS, όπως ο Wojnarowicz, δημιούργησαν έργα που μετέτρεψαν την τραγωδία σε τέχνη και αυτό τους κατέστησε υπό μιαν έννοια «ορατούς» στον υπόλοιπο κόσμο. Έτσι, η τέχνη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου έγινε μια μορφή ακτιβισμού. Η κηδεία του David Wojnarowicz κατά τη διάρκεια της επιδημίας του AIDS μετατράπηκε έτσι σε μια διαδήλωση διαμαρτυρίας.

Η τέχνη, άλλωστε, υπήρξε ανέκαθεν ένας τρόπος έκφρασης που έδωσε φωνή στους αποξενωμένους. Σε οποιαδήποτε μορφής η τέχνη θα γεννιέται μέσα από τις πληγές της ανθρωπότητας. Πάντα θα υπάρχει περισσότερη ζήτηση έργων τέχνης από τους ανθρώπους εκείνους που θέλουν να διασκεδάζουν ή όσους θέλουν να παρηγορηθούν και φυσικά όσους θέλουν να ακουστεί η φωνή τους. Αυτές οι περίοδοι δυσκολίας σημαδεύουν ανεξίτηλα την τέχνη αλλάζοντας το θέμα της, την ίδια της τη δομή και τις δυνατότητες της…

Επιμ. Μ. Σιγανός