Τα έργα ζωγραφικής που ακολουθούν αποδεικνύουν ότι η τάση των καλλιτεχνών να σοκάρουν με τα έργα τους δεν είναι καθόλου πρόσφατη.
Παρά τους περιορισμούς που έθεταν τα ζωγραφικά πρότυπα παλαιότερων εποχών πολλά κλασικά έργα προκαλούν φρίκη στο θεατή με τις σκηνές που παρουσιάζουν. Δείτε παρακάτω τι εννοούμε:
Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων – Hieronymus Bosch (περ. 1500-1505)
Πρόκειται για ένα τρίπτυχο όπου τα πλαϊνά φύλλα κλείνουν πάνω στο κεντρικό. Όταν είναι κλειστά δείχνουν μια διάφανη μονόχρωμη σφαίρα: Η Γη την τρίτη ημέρα της Δημιουργίας. Όταν είναι ανοιχτά απεικονίζουν στα δεξιά τον αληθινό επίγειο Παράδεισο, τον Κήπο της Εδέμ, ενώ στα αριστερά την Κόλαση. Ο τίτλος όμως αναφέρεται στο κεντρικό πάνελ, «έναν ψεύτικο Παράδεισο που παραδόθηκε στην αμαρτία του πόθου». Το κεντρικό πάνελ είναι εκείνο που «ενοχλεί» τον θεατή μέσα από αναπαραστάσεις δαιμόνων και βασανισμένων ψυχών. Ανάμεσά τους παρατηρεί κανείς ψυχές που καταβροχθίζονται από έναν δαίμονα με κεφάλι πουλιού και ύστερα ρίχνονται στον υπόνομο, ένα γουρούνι με πέπλο καλόγριας, ανθρώπους βυθισμένους στο νερό, ανθρώπους που υποχρεώνονται να φάνε βατράχια και άλλα παρόμοια.
Η αράχνη που γελά – Odilon Redon (1887)
Ο Redon αντλούσε τα θέματά του από τη φυσική ιστορία, την ψυχιατρική και την μικροσκοπία. Δημιούργησε πλάσματα ιδιαιτέρως αποκρουστικά χρησιμοποιώντας κάρβουνο ή την τεχνική της λιθογραφίας, τα οποία έμειναν γνωστά στο σύνολό τους ως τα «νουάρ» του ή τα «μαύρα πράγματα». Αυτή η σειρά εκτός από την αράχνη που γελά (και την αντίστοιχη που κλαίει) περιλαμβάνει ένα σκελετό με κέρατο, έναν άνθρωπο-κάκτο, ένα τριχωτό κύκλωπα και ένα δυστυχισμένο λουλούδι βάλτου. Παρόλο που γενικά διαφέρουν μεταξύ τους στα περισσότερα υπάρχει ένα κοινό στοιχείο: έχουν ανθρώπινα πρόσωπα ή κάποιο ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Αυτό είναι ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει το Συμβολιστικό κίνημα και αντιπροσωπεύει την επιθυμία του καλλιτέχνη να εισέλθει σε μια ανώτερη κατάσταση. Η χρήση του μαύρου χρώματος ίσως φαίνεται αντίθετη προς αυτόν το στόχο ωστόσο ο Redon υποστηρίζει ότι το χρησιμοποίησε γιατί «…δεν ευχαριστεί το μάτι και δεν ξυπνά αισθησιασμό. Κυριαρχεί στο μυαλό πολύ περισσότερο από το πιο όμορφο χρώμα της παλέτας ή το πρίσμα».
Ο σκύλος – Francisco Goya (1819-1823)
Μεταξύ 1819 και 1823, ο ηλικιωμένος και αποξενωμένος ζωγράφος της βασιλικής αυλής κλείστηκε σε ένα αγροτόσπιτο όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Κουφός και μόνος, ζωγράφιζε στους τοίχους, κυριευμένος από απόγνωση. Αυτή η ζωγραφική δεν προοριζόταν για τα μάτια του κοινού όμως μισό αιώνα αργότερα ο νέος ιδιοκτήτης του σπιτιού έβαλε τις τοιχογραφίες σε καμβά. Τα έργα αυτά έμειναν γνωστά ως οι «Μαύροι πίνακες» όχι τόσο για τη σκιώδη παλέτα του Goya όσο για τα οδυνηρά τους θέματα. Σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο Prado και σύμφωνα με τον οδηγό του μουσείου «μερικοί άνθρωποι δύσκολα αντέχουν ακόμα και να τα κοιτάξουν».
Ανάμεσα στα 14 ανατριχιαστικά θέματα βρίσκουμε ένα συμπόσιο μαγισσών στο οποίο παρευρίσκεται ο σατανάς, ένα πτώμα σε αποσύνθεση που τρώει σούπα και μια μάχη αγκαλιάσματος μέχρι θανάτου. Για πολλούς ώμος το πιο ανατριχιαστικό απ’ όλα θεωρείται «Ο σκύλος» που είναι και το πιο απλό. Σε αυτό δεν υπάρχουν ούτε τέρατα ούτε σατανικά χαμόγελα. Το μόνο που βλέπουμε είναι ένα απροσδιόριστο εξόγκωμα στο προσκήνιο (θα μπορούσε να είναι λόφος ή κύμα), έναν βαρύ ουρανό στο βάθος και ανάμεσά τους ένα κεφάλι σκύλου. Όπως κι αν ερμηνεύσουμε αυτή τη σκηνή δε γίνεται να μη μας κυριεύσει ένα ζοφερό συναίσθημα – μια γεύση από την απόγνωση του δημιουργού.
Ο εφιάλτης – Henry Fuseli (1781)
Αυτός ο πίνακας είχε ευρεία απήχηση από την πρώτη κιόλας έκθεσή του στο κοινό. Πολλοί απέκτησαν αντίγραφό του, ανάμεσά τους ο Sigmund Freud και η Mary Shelley. Δεν ήταν λίγοι όμως αυτοί που σχολίασαν αρνητικά το έργο και κυρίως την απουσία ηθικών διδαγμάτων μιας και το θεϊκό στοιχείο απουσιάζει από το σκοτεινό δωμάτιο. Για το ζωγράφο όμως το ζητούμενο ήταν να αναδυθεί αυτό που οι ρομαντικοί αποκαλούσαν «υπέροχο», το πιο δυνατό συναίσθημα μέσα μας, αυτό που δημιουργείται κοιτώντας το βλέμμα του δαίμονα, τα ταυτόχρονα συναισθήματα της έλξης και του φόβου. Η ψυχική κατάσταση του δημιουργού του κάνει το έργο ακόμα πιο ενδιαφέρον. Ο Fuseli την περίοδο που ζωγράφιζε τον Εφιάλτη ήταν ερωτευμένος με μια ήδη αρραβωνιασμένη γυναίκα. Όπως αφηγήθηκε σε φίλο του, είδε ένα όνειρο όπου έκανε έρωτα μαζί της και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «όποιος την αγγίζει τώρα διαπράττει μοιχεία! Είναι δική μου και είμαι δικός της. Και θα την έχω εγώ». Και τώρα μένει να αναρωτηθούμε ποια φιγούρα αναπαριστά τον ζωγράφο: ο δαίμονας ή το αγανακτισμένο άλογο στη γωνία;
Ο Ιβάν ο Τρομερός και ο υιός του Ιβάν – Ilya Repin (περ. 1883-1885)
Λέγεται ότι το 1581 ο Ιβάν ο Τρομερός (ο πρώτος Τσάρος της Ρωσίας) σκότωσε τον ίδιο του τον γιο. Δεν είναι σαφές πώς και γιατί. Όποια και να ήταν η αιτία, στον πίνακα αποτυπώνονται οι τύψεις του Τσάρου αφού έχει σκοτώσει τον μοναδικό του κληρονόμο. Ακόμη και ο ίδιος ο καλλιτέχνης είχε κυριευθεί από φόβο όσο ζωγράφιζε με αποτέλεσμα πότε να δουλεύει το έργο εμμονικά και πότε να το κρύβει. Μετά την ολοκλήρωσή του απαγορεύτηκε από τον Αλέξανδρο Γ’ (ήταν η πρώτη απαγόρευση έργου στη ρωσική ιστορία). Αν και τρεις μήνες μετά έγινε άρση της απαγόρευσης το έργο παραμένει αμφιλεγόμενο και θεωρήθηκε ακόμα και στοιχειωμένο. Το 1913 ένας αγιογράφος χάραξε με μαχαίρι τα πρόσωπα στον καμβά, ουρλιάζοντας «φτάνει ο θάνατος, φτάνει το αίμα!». Όταν το έμαθε ο έφορος της γκαλερί έπεσε στις γραμμές του τρένου. Ο Repin αργότερα αποκατέστησε τη ζημιά. Το 2018 ο πίνακας δέχτηκε νέα επίθεση αυτή τη φορά στο σώμα του νεαρού Ιβάν. Όπως πολλοί Ρώσοι, ο βάνδαλος θεωρούσε τον Ιβάν άγιο και ως εκ τούτου τον πίνακα ιερόσυλο.
Ο πειρασμός του Αγ. Αντωνίου – Salvator Rosa (1645)
Ο Salvator Rosa έτρεφε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους δαίμονες, τις μάγισσες και όλα τα σκοτεινά πλάσματα. Σε αυτό το έργο φαντάζεται τον Αγ. Αντώνιο να συναντά στην έρημο δαίμονες από την κόλαση. Αν και η αναφορά της συγκεκριμένης αναπαράστασης είναι πιο σπάνια (επισκιάζεται από τους πίνακες του Bosch και του Dalí με το ίδιο θέμα) πρόκειται σίγουρα για την πιο τρομακτική απ’ όλες. Για τη σύλληψη αυτού του πλάσματος ο Rosa επηρεάστηκε από τα μεσαιωνικά βιβλία με μύθους ζώων και από τους πίνακες του Bosch ωστόσο θα μπορούσε κάλλιστα να είναι μια μορφή βγαλμένη από την ταινία Άλιεν. Η πιο τρομακτική λεπτομέρεια του πίνακα είναι ίσως ο ομφάλιος λώρος, ο οποίος υπονοεί ότι αυτό το πλάσμα έχει και μητέρα.
