Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ποίησης των ποιητών του μεσαίωνα; Γιατί η άλλαξαν την εικόνα που έχουμε για τους ποιητές και την ποίηση;
Η μεσαιωνική πραγματικότητα και οι Τροβαδούροι
Κατά τη μελέτη μας χρήσιμο θα ήταν να έχουμε κατά νου τις διαστάσεις της μεσαιωνικής πραγματικότητας. Πρόκειται για μια εποχή όπου ο Χριστιανισμός εξαπλώνεται και αρχίζει να αποτελεί τον συνεκτικό ιστό της Ευρώπης. Το θρησκευτικό συναίσθημα ήταν τότε ιδιαίτερα διαδεδομένο. Οι συνθήκες που επικράτησαν ευνόησαν την ανάπτυξη της ποίησης των τροβαδούρων, ποιητών της μεσημβρινής Γαλλίας, που τραγουδούσαν για τη γυναίκα και τις χαρές του έρωτα. Η μακρόχρονη ειρήνη στην περιοχή αυτή, δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της λυρικής ποίησης και την ανάγκη για ηδονικές απολαύσεις από πλευράς της αριστοκρατίας. Οι συνθήκες ασφάλειας (απουσία πολέμων) επέτρεψε στην αριστοκρατία να αναζητά τρόπους διασκέδασης που τους παρείχε η ποίηση των τροβαδούρων που αποσκοπούσε, μεταξύ άλλων, στην τέρψη και την ψυχαγωγία.
Τα χαρακτηριστικά της ποίησης τους και η εικόνα του ποιητή
Η λυρική ποίηση τον Μεσαίωνα έκανε χρήση των λογίων γλωσσών. Ωστόσο νέες μορφές ποίησης γραμμένες σε δημώδεις γλώσσες της εποχής, έκαναν την εμφάνιση τους από τον 11 αιώνα. Η ποίηση της λαϊκής γλώσσας γεννήθηκε την εποχή των τροβαδούρων, στη βόρεια και τη μεσημβρινή Γαλλία. Τόσο οι ποιητές του βόρειου γλωσσικού ιδιώματος όιλ, όσο και οι ποιητές του μεσημβρινού γλωσσικού ιδιώματος οκ, έγραψαν στη λαϊκή γλώσσα. Υιοθετούν νέα στοιχεία στιχουργικής, όπως και τα μεσαιωνικά έπη, χρησιμοποιώντας ισοσύλλαβους στίχους 8-12 συλλαβές, τονικό μέτρο και ομοιοκαταληξία . Χρησιμοποιούν σύμβολα και θέματα από την αρχαιότητα αιώνα, όπως και τα άλλα είδη γραπτού λόγου. Στα ποιήματα συνδέουν το λυρισμό με τη σκωπτική διάθεση και τη σάτιρα. Στοιχεία σάτιρας και λυρισμού συναντάμε ωστόσο και στις έμμετρες μυθιστορίες.
Στην ποίηση των Τροβαδούρων δίνεται έμφαση στην προσωπική περιπέτεια, την αίσθηση της τιμής, και την ανάγκη της ενθουσιώδους δράσης, με επίκεντρο την ιδέα του ανολοκλήρωτου «ευγενούς έρωτα», σε αντίθεση με το έπος, όπου υπάρχει προσήλωση στη στρατιωτικοπολιτική διάσταση των ιστοριών, οι οποίες δεν απομακρύνονται από την αφήγηση των περιπετειών ενός κεντρικού ήρωα. Την ίδια εποχή που οι ποιητές υμνούσαν τα ανδραγαθήματα των ιπποτών, οι τροβαδούροι υμνούσαν τις χαρές του έρωτα. Σε αντίθεση με την επική ποίηση δεν αφηγούνταν τις περιπέτειες ενός κεντρικού ήρωα, αλλά τα προσωπικά τους συναισθήματα και μάλιστα σε πρώτο πρόσωπο μέσω μιας ερωτικής ιστορίας. Σε μια εποχή, δηλαδή, όπου στην Ευρώπη η έννοια του ατόμου είναι υποβαθμισμένη (υπάρχει κυρίως η οικογένεια, η φυλή ή το κράτος), οι τροβαδούροι εκφράζουν την έννοια της ατομικότητας.
Η ποίηση των τροβαδούρων εκφράζει μια καινούργια εικόνα για τον ποιητή. Οι τροβαδούροι εισήγαγαν μια νέα αντίληψη για τους ποιητές, απομακρύνθηκαν από τα καθιερωμένα και διεκδίκησαν ένα εναλλακτικό τρόπο ζωής. Κεντρικό θέμα των ποιημάτων τους είναι η έκφραση του εσωτερικού κόσμου του ποιητή.
Με την εμφάνισή των τροβαδούρων ολοκληρώνεται το πέρασμα από τη θρησκευτική στη κοσμική ποίηση. Οι τροβαδούροι μάλιστα βρίσκονται σε αντιδιαστολή με τον εκκλησιαστικό θεσμό. Συχνά μέσα από τα έργα τους ασκούν έντονη κριτική στα θρησκευτικά δεδομένα της εποχής, κάτι που για παράδειγμα, μπορούμε να διακρίνουμε στον Καλόγερο του Μοντωντον. Ασκούν όμως κριτική και στα κοινωνικά δεδομένα της εποχής. Στα ποιήματα τους αφηγούνται ερωτικές ιστορίες ανθρώπων διαφορετικών κοινωνικών τάξεων. Οι γυναίκες κυρίως, στις οποίες αναφέρονταν, ήταν κοινωνικά ανώτερες και παντρεμένες. Ανατρέπεται συνεπώς η αντίληψη για την οικογένεια και αμφισβητείται με ενάργεια η κοινωνική διαστρωμάτωση της εποχής.
Η ρεαλιστική προσέγγιση στην κοινωνική πραγματικότητα και η ιδιαίτερη σημασία της ποίησης
Στην ποίηση των Τροβαδούρων διακρίνουμε μια ρεαλιστική προσέγγιση στην πραγματικότητα. Τα ποιήματα τους είναι συχνά διανθισμένα με ρεαλιστικά στοιχεία που παράλληλα, πολλές φορές, υποδεικνύουν μια τάση απομάκρυνσης από την τρέχουσα πραγματικότητα.
Στο πρώτο ποίημα «Canzo» του Ντανιέλ Αρνώ, πηγή έμπνευσης της ποιητικής δημιουργίας είναι ο έρωτας. Ο ποιητής ξεκινά τονίζοντας τη σημασία της τέχνης του ποιητικού λόγου και περιγράφει την ένταση των συναισθημάτων του ποιητή σε πρώτο πρόσωπο. Η ρεαλιστική προσέγγιση του είναι σαφής καθώς αναφέρεται σε θέματα που άπτονται της καθημερινής ζωής. Από τους στίχους του ποιήματος μπορούμε να αποκομίσουμε μία ξεκάθαρη εικόνα για την ιδιαίτερη σημασία της ποίησης και το ρόλο του ποιητή που παρουσιάζεται ως ένας καλλιτέχνης που με μαεστρία, δημιουργικότητα και δίνοντας προσοχή στη λεπτομέρεια, υφαίνει μόνος του τους στίχους του: «ταιριάζω λόγια, πού τα πελεκώ και τα σκαλίζω τόσο μαστορικά». Μέσω μιας ερωτικής ιστορίας προσπαθεί να εκφράσει τα προσωπικά του συναισθήματα: «Κι ο έρωτας ευθύς λάμψη χρυσή χαρίζει στο τραγούδι μου, που αυτή –προστάτρια και κυρά της αρετής- για να φτιάξω γίνεται αφορμή». Εδώ φαίνεται και η ανώτερη ηθικά θέση της γυναίκας, που είναι απρόσιτη για τον ποιητή με επιβλητικό παρουσιαστικό: «Ψηλόλιγνη, ξανθή, καμαρωτή». Με παρομοιώσεις και μεταφορές που παραπέμπουν σε εικόνες από την καθημερινότητα παρουσιάζει με ρεαλιστικά τον έρωτά του σαν μαρτύριο χειρότερο και από του «σκαφτιά»: «Κι απ΄ το σκαφτιά υποφέρω πιο πολύ». Ο ποιητής προβάλει την ιδέα του ιδεόπλαστου έρωτα για τον οποίο απαρνείται όλους τους θησαυρούς της γης: «Τύφλα να’ χουν για μένα οι θησαυροί της γης». Κανένα αντάλλαγμα στον κόσμο δεν θα τον έκανε να απαρνηθεί τον έρωτά του: «Το σκήπτρο εγώ της Ρώμης δε ζητώ, ούτε να γίνω πάπας θα δεχτώ…». Παράλληλα με όχημα την εξιδανίκευση της ερωτικής σχέσης, διακρίνουμε μια τάση απομάκρυνσης από την πραγματικότητα.
Στο Sirventes, ο ποιητής καυτηριάζει με σκωπτική και σατυρική διάθεση τα κοινωνικά δρώμενα και τον έρωτα. Εδώ η γυναίκα φαίνεται ιδιοτελής και κατεργάρα. Ο ποιητής περιγράφει με ρεαλιστικό τρόπο την πονηριά της γυναίκας: «Σαν τον κυρ λύκο γλυκομίλητα απαντούν». Ασκεί με ρεαλιστικό τρόπο κριτική στην κοινωνία εκφράζοντας τη θέση του πώς οι άνθρωποι είναι κλέφτες, απατεώνες, αμαρτωλοί και διακρίνονται από υποκρισία : «Με φαγητά που μ΄ ατιμίες τ΄ αποχτούν», «…όσα ψήνουνε σφαχτά δεν τ΄ αγοράζουν παρά τα κλέβουν από αυτούς που τα πωλούν». «Κάποιος, δε λέω ποιος, τρώει χωρίς καμία ντροπή κάθε Χριστούγεννα κρέας που ‘ναι αμαρτωλό».
Μέσα από τους στίχους ο ποιητής καυτηριάζει επίσης την αδικία, τις κοινωνικές ανισότητες και την υποκρισία της εποχής: «Τον κλέφτη το φτωχό ανελέητα δικάζουν, μα αυτόν που κλέβει το δημόσιο τον θαυμάζουν».
Ο ποιητής επισημαίνει ότι η ποίηση των τροβαδούρων μπορεί να είναι δυσνόητη και τονίζει ότι τραγουδά για τον εαυτό του: «Για μένα τραγουδώ και φλάουτο παίζω. Ας σκάζουν όσοι της γλώσσας μου το νόημα δεν νογούν». Εκφράζει όμως τη σατυρική του διάθεση απέναντι στην κοινωνία χρησιμοποιώντας γλώσσα απλή, μέσω της οποίας αναφέρεται σε απλά θέματα της καθημερινότητας με επίκεντρο τον άνθρωπο: «Εγώ λαλώ σε ντόπια γλώσσα ανθρωπινή» .
Κλείνοντας θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι η ποίηση των Τροβαδούρων, άνοιξε το δρόμο για έναν νέο τρόπο έκφρασης και δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της νεότερης ποίησης. Η προσφορά τους ήταν ανεκτίμητη καθώς, μεταξύ άλλων, έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη της αναγεννησιακής και της νεότερης ποίησης.
Μ. Σιγανός
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Βάρσος Γ, Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας από τον 6ο ως τις αρχές του 18ου αιώνα, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008.
Σπύρος Σκιαδαρέσης, “Εισαγωγή” στον τόμο: Αλέξης Ζήρας (επιμ.), Tρουβαδούροι. Οι προβηγκιανοί ποιητές και τραγουδιστές του Μεσαίωνα, μτφρ. Σπύρος Σκιαδαρέσης, Αθήνα, εκδ. Πλέθρον, 1982, σσ. 16-18, 22-31, 37, 43-44
«Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, ΕΑΠ, Πάτρα, 2008
Πεϊρ Καρντενάλ, «Sirventès» στον τόμο: Σπύρος Σκιαδαρέσης Τροβαδούροι: Οι προβηγκιανοί τραγουδιστές του Μεσαίωνα, μτφρ. Σπ. Σκιαδαρέσης, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 1999, σσ. 103-104.
