Η τέχνη και οι καλλιτέχνες την περίοδο του μεσαίωνα

Ποιος ήταν ο ρόλος και η θέση του καλλιτέχνη την περίοδο του μεσαίωνα; Είχε ο καλλιτέχνης την αίγλη που έχει σήμερα;

Εισαγωγικά θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε ότι η καλλιτεχνική δραστηριότητα, από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είναι πράγματι άμεσα συνυφασμένη με  τις οικονομικές και πολιτιστικές δομές των κοινωνιών. Η οικονομία είναι τις περισσότερες φορές κινητήριος μοχλός της καλλιτεχνικής παραγωγής. Παρόλο που είναι συχνό το φαινόμενο του καλλιτέχνη που πένεται, τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα χρειάζονται οικονομικούς πόρους για να παραχθούν. Από την άλλη πλευρά, η πολιτιστική και κοινωνική κατάσταση μιας εποχής διαμορφώνει τη φύση των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων στο βαθμό που ο κάθε καλλιτέχνης δεν είναι αποκομμένος από την εποχή του, την οποία -ανάλογα του μεγέθους του- επηρεάζει, αλλά και επηρεάζεται από αυτή. Θα δούμε ακόμη μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα από δύο διαφορετικές μορφές της τέχνης της περιόδου Μεσαίωνα – Αναγέννησης πως η κοινωνία, η οικονομία, η πολιτική, η φιλοσοφία και η θρησκεία αλληλεπιδρούν με την καλλιτεχνική δράση. Θα αναφερθούμε ακόμη στην κοινωνική θέση  του καλλιτέχνη, τον ρόλο των τεχνών στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο στις αναπαραστάσεις του φυσικού κόσμου.

Η περίοδος του μεσαίωνα. Το πλαίσιο της εποχής και η καλλιτεχνική δραστηριότητα

Προτού προχωρήσουμε θα ήταν χρήσιμο να αναφερθούμε στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση που κυριαρχούσε το μεσαίωνα, ώστε να γίνει κατανοητή η καλλιτεχνική δραστηριότητα της περιόδου. Ο λόγος που καθιστά απαραίτητη αυτή τη νύξη είναι ότι το έργο ακόμη και του μεγαλύτερου καλλιτέχνη εκφράζει σχεδόν πάντα τις τάσεις και το «πνεύμα» της εποχής του. Σπάνια, εξάλλου, οι καλλιτέχνες βγαίνουν έξω από το ύφος της εποχής τους. Επιπλέον, η οικονομική δραστηριότητα και κοινωνική κατάσταση μιας εποχής είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την καλλιτεχνική δράση επηρεάζοντάς την αμφίδρομα. Η οικονομία μπορεί να αποτρέψει, να επιτρέψει ή και να διαμορφώσει τα διάφορα καλλιτεχνικά και πνευματικά δημιουργήματα της κάθε εποχής. Σημαντικός την περίοδο αυτή ήταν και ο ρόλος της εκκλησίας που συνέβαλε στη διατήρηση της σταθερότητας δημιουργώντας έτσι πρόσφορο έδαφος για καλλιτεχνική δραστηριότητα, η οποία -όπως θα δούμε- είχε κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα.

Έτσι, λοιπόν, την περίοδο από το 500 ως το 1000 η γηραιά ήπειρος, όπως την αποκαλούμε σήμερα,  εισέρχεται στη φάση των επονομαζόμενων σκοτεινών αιώνων. Πρόκειται για μια περίοδο πολέμων και αναταραχών.  Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε το μεσαίωνα η συμβολή της εκκλησίας στην άνθιση των τεχνών με τους λόγιους μοναχούς που κατείχαν υψηλά αξιώματα να προσπαθούν να τις ζωντανέψουν ξανά. Μέσα από την ανάμιξη της ελληνορωμαϊκής ανθρωποκεντρικής παράδοσης των λαών της Μεσογείου και της διακοσμητικής κυρίως τάσης των βαρβαρικών λαών γεννήθηκε σιγά – σιγά η δυτικοευρωπαϊκή τέχνη.  Μετά το 1000 υπήρξε ανάπτυξη και σταθερότητα στην Ευρώπη. Η ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής είχε ως συνέπεια τη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης του πληθυσμού, την ανάπτυξη του εμπορίου της βιοτεχνίας και τη δημιουργία αστικών κέντρων. Ωστόσο, η αστική τάξη δεν ήταν ακόμη ισχυρή. Η αρχιτεκτονική γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση και σε αυτό συνέβαλε και η συγκέντρωση του πληθυσμού στις πόλεις. Η εκκλησία κατέστη το πιο σημαντικό κτίριο της πόλης. Το 12^ο αιώνα οι σταυροφορίες ενίσχυσαν εξαιτίας των άμεσων επαφών των πληθυσμών τις πολιτιστικές ανταλλαγές ανάμεσα στο Βυζάντιο και στη Δύση. Η ζωγραφική της Ιταλίας π.χ. ήταν άμεσα συνδεδεμένη με το Βυζάντιο. Οι Ιταλοί καλλιτέχνες αντλούν από εκεί τα πρότυπα τους μετασχηματίζοντάς τα. Μετά το 1200 η ανάπτυξη των πόλεων και το συντεχνιακό σύστημα που δημιουργήθηκε συνέβαλε σε πολιτιστική ανάπτυξη. Δημιουργήθηκαν ογκώδεις καθεδρικοί ναοί, ενώ περίπου από τα μέσα του 12^ου έκανε την εμφάνιση του και ο γοτθικός ρυθμός. Αν παρατηρήσει κανείς τη γλυπτή διακόσμηση ενός γοτθικού ναού διαπιστώνει εύκολα την εμφανή προσπάθεια του καλλιτέχνη να αφηγηθεί και να αποδώσει με σαφήνεια τα βιβλικά γεγονότα (Αλμπάνη-Κασιμάτη, 2008: Α΄ τόμος, 46). Προχωρώντας στον 13^ο αιώνα και συγκεκριμένα στην Ιταλία παρατηρούμε την αναβίωση του Παπισμού που αναδεικνύεται σε αυτόνομη δύναμη στην Ευρώπη. Η άνοδος αυτή του παπισμού είχε συνέπεια την ενίσχυση της Ρώμης που μετά την κατάλυση της αυτοκρατορίας είχε περιέλθει στην αφάνεια. Τώρα αποκτά πάλι τα ηνία όσον αφορά στην καλλιτεχνική δραστηριότητα. Το τάγμα των Φραγκισκανών μοναχών που αναπτύχθηκε τον 13^ο αιώνα άσκησε ιδιαίτερη επιρροή στην τέχνη της περιόδου, ενώ τον 13^ο και τον 14^ο αιώνα έχουμε την ανάπτυξη πόλεων-κρατών με ισχυρές οικονομίες. Οι φόροι έφερναν έσοδα στις πόλεις με αποτέλεσμα την ανάπτυξη της οικοδομικής δραστηριότητας. Η οικονομική ευμάρεια των δήμων αντικατοπτρίζεται μάλιστα τόσο στα δημοτικά κτίρια όσο και στους καθεδρικούς ναούς. Ο 13^ος αιώνας ήταν ωστόσο και για τη Φλωρεντία μια περίοδος οικονομικής άνθισης. Πολλά έργα μάλιστα χρηματοδοτήθηκαν από τους πόρους της πόλης. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τα ζητούμενα της παρούσας εργασίας, θα αναφερθούμε σε παράδειγμα από τη μνημειακή ζωγραφική. Πριν από αυτό, όμως, θα αναφερθούμε στην κοινωνική θέση του καλλιτέχνη το μεσαίωνα.

Η κοινωνική θέση του καλλιτέχνη τον Μεσαίωνα

Ο καλλιτέχνης του μεσαίωνα δεν αντιμετωπιζόταν παρά ως ένας απλός τεχνίτης και δεν είχε κάποια ιδιαίτερη αίγλη. Δεν απαιτούνταν μάλιστα να είναι πρωτότυπος, ενώ δεν τύγχανε ιδιαίτερης κοινωνικής αναγνώρισης. Οι καλλιτέχνες αντέγραφαν τα έργα της αρχαιότητας που θεωρούσαν ότι είχαν ιδιαίτερη αξία. Δεν επρόκειτο, ωστόσο, για μια στείρα πιστή, αντιγραφή: έβαζαν σε αυτά τη δική τους καλλιτεχνική πινελιά και την αισθητική τους στο βαθμό που αυτό ήταν εφικτό. Δεν υπέγραφαν, όμως, τα έργα τους και παρέμεναν ανώνυμοι. Σκοπός των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων της περιόδου ήταν η εξοικείωση του κόσμου με το περιεχόμενο και τις διδαχές του ευαγγελίου ώστε να καταστεί σαφές το μήνυμα του. Συνήθως οι καλλιτέχνες βρίσκονταν υπό την προστασία κάποιου υψηλά ιστάμενου προσώπου και εκτελούσαν τα έργα τους κατά παραγγελία.

Ο μνημειακός διάκοσμος του παρεκκλησίου Σκροβένι

Οι γοτθικοί ιταλικοί ναοί καλύπτονταν από εκτεταμένες επιφάνειες τοίχων που οι καλλιτέχνες διακοσμούσαν είτε με τοιχογραφίες είτε με ψηφιδωτά.  Η μνημειακή ζωγραφική, αλλά και γενικότερα η ιταλική ζωγραφική του 13^ου και 14^ου αιώνα διέπεται από σημαντικές ιδιαιτερότητες που την διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες. Την περίοδο αυτή προλειάνθηκε το έδαφος για τη μετάβαση στην αναγεννησιακή ζωγραφική. Οι δημιουργοί της περιόδου θεωρούσαν τους εαυτούς τους συνεχιστές του έργου των αρχιμαστόρων. Αξιοσημείωτο είναι και το παράδειγμα του Φλωρεντινού ζωγράφου Giotto που σχεδίασε το καμπαναριό στον καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας. Ο Giotto εισήγαγε μια νέα εποχή στην τέχνη, ενώ εμπνεύστηκε τις μεθόδους που υιοθέτησε από βυζαντινούς καλλιτέχνες. Ένα από τα σπουδαία έργα του είναι και ο τοιχογραφικός διάκοσμός του Παρεκκλησιού Σκροβένι στη Β. Ιταλία και συγκεκριμένα στην Πάδοβα. Ανεγέρθηκε με χρήματα του εύπορου κληρονόμου του οποίου φέρει και το όνομα. Η κίνηση του αυτή αποσκοπούσε στην εξιλέωση του για το αμάρτημα της τοκογλυφίας του πατέρα του. Πρόκειται για έναν μικρό σε έκταση ναό που χωρίζεται σε τέσσερις ζώνες.  Οι τοίχοι της εκκλησίας είναι διακοσμημένοι με επεισόδια από τη ζωή του Χριστού και της Παναγίας. Πιο κάτω απεικονίζονται οι αρετές και τα ελαττώματα προσωποποιημένα, ενώ στο τοίχο της εισόδου απεικονίζεται η Δευτέρα παρουσία. Η κορυφή του ναού συμβολίζει τον ουρανό και είναι διακοσμημένη με χρυσά άστρα σε μπλε φόντο. Εκεί βρίσκονται και οι τέσσερις ευαγγελιστές.

Ο Giotto ακολούθησε μια τεχνοτροπία που έδινε την αίσθηση του βάθους και αυτό είναι εμφανές τόσο στις απεικονίσεις των προσωποποιήσεων όσο και στις υπόλοιπες αναπαραστάσεις από τη ζωή της Παναγίας και του Χριστού. Στην εικόνα 2, όπου προσωποποιείται η πίστη στη μορφή μιας Σεβαστής Δέσποινας, η οποία κρατάει το σταυρό από το ένα χέρι και ένα χειρόγραφό από το άλλο, μπορούμε να διακρίνουμε την προσπάθεια του Giotto για την απόδοση της ψευδαίσθησης του βάθους. Θυμίζει περισσότερο γλυπτό παρά τοιχογραφία παρόλο που στην πραγματικότητα δεν είναι κάποιο άγαλμα, αν και δίνει την ψευδαίσθηση αγάλματος. Η τεχνική αυτή που έδινε την αίσθηση του βάθους χρησιμοποιήθηκε από τον Giotto για να δώσει την εντύπωση ότι το ιερό επεισόδιο εξελισσόταν μπροστά στα μάτια του πιστού. Στο σημείο αυτό ο ζωγράφος επηρεάστηκε από την άποψη των μοναχών που προέτρεπαν τους πιστούς να οραματίζονται τα γεγονότα που περιγράφονται στην Γραφή. Σκεπτόμενος αυτή τη συμβουλή προσπάθησε να βρει τρόπο να χαρίσει την αίσθηση στο θεατή των έργων του ότι συμμετέχει και αυτός στο ιερό γεγονός. Η ζωγραφική του χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια να αποτυπωθούν με ρεαλιστικό τρόπο τα ανθρώπινα συναισθήματα καθώς και οι ανθρώπινες μορφές. Το ίδιο ισχύει και για την απόδοση της τρίτης διάστασης. Οι συγκεκριμένες τοιχογραφίες έχουν ευανάγνωστη και σαφή σύνθεση, αφού σκοπός των καλλιτεχνών της εποχής ήταν –όπως προαναφέραμε- η διάδοση με σαφήνεια των μηνυμάτων του Ευαγγελίου. Το τοπίο περνάει σε δεύτερη μοίρα καθώς η προσοχή του θεατή αποσπάται από τη δράση των μορφών που απεικονίζονται. Η ψευδαίσθηση του βάθους επιτυγχάνεται με την επιτηδευμένη τοποθέτηση των μορφών. Για να αποκτήσουν αυτές όγκο ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί με αριστοτεχνικό τρόπο τα χρώματα και τη φωτοσκίαση.

Από τον μεσαίωνα στην Αναγέννηση: Το ιστορικό – κοινωνικό πλαίσιο και τα κύρια χαρακτηριστικά της καλλιτεχνικής δημιουργίας

Με το πέρασμα από το μεσαίωνα στην αναγέννηση συντελείται στροφή από τη θεοκεντρική αντίληψη του κόσμου στην ανθρωποκεντρική θεώρηση. Επίκεντρο του καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος είναι πλέον ο άνθρωπος, ο οποίος αποτελεί κυρίαρχο του κόσμου και μέτρο όλων των πραγμάτων. Με τον όρο αναγέννηση αναφερόμαστε κυρίως στην πολιτιστική δραστηριότητα και όχι σε άλλους τομείς, όπως η οικονομία ή η πολιτική. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν όρο που περιγράφει την έντονη καλλιτεχνική και πνευματική δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα κατά τον 15^ο και 16^ο αιώνα στην Ευρώπη. Διέπεται από το ζωηρό ενδιαφέρον των εκπροσώπων της για την καλλιτεχνική και πνευματική κληρονομιά της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας και την στροφή στον ορθολογισμό. Βασικό χαρακτηριστικό της εποχής ήταν η αναβίωση των γραμμάτων και των τεχνών στα πρότυπα της κλασσικής αρχαιότητας. Η επιστροφή αυτή στην αρχαιότητα εκφράστηκε και με τη μελέτη της αρχαίας γλυπτικής που βοήθησε τους δημιουργούς να αποδώσουν όσον πιο πιστά μπορούσαν το ανθρώπινο σώμα. Επιπλέον στην αναγεννησιακή αρχιτεκτονική υιοθετήθηκαν οι αναλογίες και τα μορφολογικά στοιχεία των κλασσικών χρόνων.

Η Φλωρεντία, από όπου θα αντλήσουμε στη συνέχεια το παράδειγμά μας, απετέλεσε σημαντικό κέντρο της πρώιμης αναγέννησης. Κατά τον 15^ο αιώνα πέρασε στην κυριαρχία των Μεδίκων.  Όταν οι Γάλλοι εισέβαλαν στην Βόρεια Ιταλία Ο Πέτρος Β΄ ο Μέδικος υπέγραψε ταπεινωτική ειρήνη και έτσι οι Μεδίκοι μέχρι το 1512 κατέφυγαν στη Γαλλία. Για μια εικοσαετία απουσίαζαν, επομένως, οι υπερασπιστές των τεχνών από τη Φλωρεντία. Στη συνέχεια ο Πάπας πραγματοποίησε πολέμους αλλά τα επεκτατικά του σχέδια ανέτρεψε η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η λεηλάτηση της Ρώμης από Γερμανούς και Ισπανούς  είχε ως συνέπεια τη διασπορά των καλλιτεχνών. Παρόλο που επρόκειτο για μια πολυτάραχη περίοδο, η τέχνη της αναγέννησης άκμασε αυτά τα χρόνια. Τα πιο σημαντικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα της ώριμης αναγέννησης υλοποιήθηκαν στη Ρώμη. Η Φλωρεντία, όμως, απετέλεσε την βασική πνευματική εστία της πρώιμης αναγέννησης. Η φάση της πρώιμης αναγέννησης καλύπτει τον 15^ο αιώνα, όπου με την ανάπτυξη και των γνώσεων της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος, οι καλλιτέχνες επιδίδονται σε μια προσπάθεια πιστής απόδοσης του. Κατά την ώριμη αναγέννηση το ενδιαφέρον τους στρέφεται στην αναζήτηση της αρμονίας και της συμμετρίας.  Η ώριμη αναγέννηση ανέδειξε σημαντικούς δημιουργούς, όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, ο οποίος συνέχισε την καλλιτεχνική παραγωγή του μέχρι τις αρχές του 16^ου και συγκεκριμένα μέχρι το 1525. Θα ήταν δύσκολο να κατανοήσουμε το έργο του αν δεν αναφερόμασταν πρώτα στην πολιτική κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στην Φλωρεντία τον 15^ο αιώνα. Ο Μιχαήλ Άγγελος, του οποίου συγκεκριμένο γλυπτό θα αναλύσουμε στη συνέχεια, αντιλαμβανόταν την γλυπτική ως ανώτερη τέχνη σε σχέση με τη ζωγραφική και σε όλη του τη ζωή θεωρούσε τον εαυτό του γλύπτη.

Η θέση του καλλιτέχνη στην Αναγέννηση

Κατά την περίοδο της αναγέννησης η κοινωνική θέση του καλλιτέχνη άλλαξε ριζικά σε σχέση με τον Μεσαίωνα. Δεν είναι πλέον ένας ταπεινός τεχνίτης του εργαστηρίου που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι μιας ομάδας ομοτέχνων του που κατασκευάζει λειτουργικά αντικείμενα ευρείας χρήσης. Από τις αρχές της Αναγέννησης μετεξελίσσεται σε καλλιτέχνη που αντιλαμβάνεται το έργο του με κριτήρια εξειδίκευσης, αλλά και μοναδικότητας. Η δραστηριότητα του διέπεται από εφευρετικότητα, ενώ παράλληλα έχει την επιθυμία να επωφεληθεί από τους κοινωνικούς καρπούς που απορρέουν από την τέχνη του. Κάπως έτσι από την ανωνυμία ενός ταπεινού τεχνίτη του μεσαίωνα, ο  καλλιτέχνης μετατρέπεται σε επώνυμο και ενίοτε πετυχημένο δημιουργό που αποκτά κοινωνική αναγνώριση και το δικαίωμα να υπογράφει τα έργα του και να είναι περήφανος για αυτά. Οι καλλιτέχνες οργανώνονται πια σε συντεχνίες και έτσι μπορούν να διεκδικούν αποτελεσματικότερα τα δικαιώματα τους.

O Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου

Την περίοδο που βρισκόταν στη Φλωρεντία, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο οποίος ζούσε στην αυλή των Μεδίκων, δημιούργησε το ογκώδες σε μέγεθος άγαλμα του Δαβίδ έπειτα από χρόνια σκληρής εργασίας (βλ. εικ. 3). Το άγαλμα του Δαβίδ τοποθετήθηκε μπροστά από το Παλάτσο Βέκιο, ενώ σήμερα βρίσκεται στην πινακοθήκη της Ακαδημίας της Φλωρεντίας. Παρά τις τεράστιες διαστάσεις του γλυπτού, ο Μιχαήλ Άγγελος κατάφερε να αποδώσει με ακρίβεια ακόμη και τις παραμικρότερες λεπτομέρειες.  Το γλυπτό χαρακτηρίζεται από το ηρωικό, αλλά ισορροπημένο πάθος. Το βάρος του κορμού του Δαβίδ επωμίζεται το δεξί πόδι του, μια στάση που παραπέμπει στην κλασσική αρχαιότητα. Ολόκληρο το γλυπτό, ωστόσο, αποπνέει μια ένταση που είναι διάχυτη σε όλο το σώμα του. Ο νεαρός σε ηλικία άνδρας, τον οποίο αναπαριστά το άγαλμα χαρακτηρίζεται από αποφασιστικότητα και ενεργητικότητα. Τα χαρακτηριστικά αυτά αποτυπώνονται στο πρόσωπο και κυρίως στην κορυφή της μύτης ανάμεσα στα φρύδια. Στο πρόσωπο του Δαβίδ συνδυάζονται το σθένος και η οργή που τον διακατέχουν (βλ. εικόνα 4). Ο Μιχαήλ Άγγελος πίστευε ότι ο άνθρωπος αποτελούσε την πεμπτουσία της θείας δημιουργίας και προσπάθησε να δώσει υλική διάσταση στη κοσμοθεωρία του μέσα από τη γλυπτική τέχνη. Ο Δαβίδ θεωρήθηκε από τους σύγχρονούς του σύμβολο της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας. Η έντονη εγρήγορση, αλλά και η ψυχική ένταση που αποτυπώνονται από την έκφραση του προσώπου του και στον τρόπο που αποδίδονται οι μύες του σώματός του, δείχνουν ξεκάθαρα, ότι ο ζωγράφος έχει πλήρη γνώση της ελληνιστικής γλυπτικής. Ο  Μιχαήλ Άγγελος κατάφερε να δώσει στην άψυχη πέτρα μια καλαίσθητη ανδρική μορφή ανυπέρβλητης κομψότητας.

Εικόνα 3: Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου                             Εικόνα 4: Μια πιο κοντινή άποψη του προσώπου του Δαβίδ

Παρόλο που ο μεσαίωνας χαρακτηριζόταν από πολλούς μεταγενέστερους ως «σκοτεινή εποχή», εντούτοις ήταν μια περίοδος με υπαρκτή καλλιτεχνική δραστηριότητα που προλείανε το έδαφος για την αναγέννηση. Η άνθηση των γραμμάτων, η απεξάρτηση του ανθρώπου από το θεοκρατικό πνεύμα, τα καλλιτεχνικά έργα και τα έργα της διάνοιας εκείνης της εποχής της αναγέννησης αποτελούν καρπούς που η ανθρωπότητα απολαμβάνει μέχρι σήμερα.

Μ. Σιγανός

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Burns E.M., Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, μτφρ. Δαρβέρης Τ., εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006

Watkin, D. Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2007.

Gombrich E.H., Το Χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Κάσδαγλη Λ., εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994

Hauser A., Κοινωνική ιστορία της τέχνης, μτφρ. Κονδύλης Τ., εκδ. Κάλβος, Αθήνα 1984

Krausse C. Anna, Ιστορία της ζωγραφικής από την αναγέννηση ως σήμερα, εκδ. Konemann, Αθήνα 2006

Αλμπάνη Τζ., Κασιμάτη Μ., Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008

Δασκαλοθανάσης, Ν., Ο καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο από τον 19ο στον 21ο αιώνα, Αθήνα, Άγρα, 2004.

Πηγές φωτογραφιών:

http://padovacultura.padovanet.it/homepage-6.0/interno%20cappella.jpg

http://www.artble.com/artists/giotto_di_bondone/paintings/scrovegni_chapel_frescoes

http://www.leninimports.com/giotto_di_bondone_gallery_14.jpg

http://www.turismo.intoscana.it/allthingstuscany/tuscanyarts/files/2010/06/4783160968_a0f75d4875_b.jpg